UTANGULIZI
Mwaka 2024, Tanzania imefanya mabadiliko makubwa ya sheria za uchaguzi. Sheria mpya zimeanzisha Tume Huru ya Taifa ya Uchaguzi na zimebadilisha taratibu za Uchaguzi wa Rais, Wabunge na Madiwani. Kijitabu hiki kinaeleza kwa lugha rahisi hatua zote za mchakato wa uchaguzi na mabadiliko mapya yaliyopo, ili wananchi pamoja na wadau wote wa uchaguzi waelewe haki na wajibu wao. Tutapitia hatua muhimu kuanzia kujiandikisha kupiga kura hadi kutangaza matokeo, pamoja na faida na changamoto za sheria mpya za uchaguzi.
SEHEMU YA KWANZA
Hatua za Mchakato wa Uchaguzi
Mchakato wa uchaguzi unahusisha hatua kadhaa muhimu. Ifuatayo ni muhtasari wa hatua hizo na jinsi zinavyoendeshwa:
- Kujiandikisha kama Mpiga Kura
Kujiandikisha ni hatua ya kwanza inayomwezesha raia mwenye sifa kuingizwa kwenye Daftari la Kudumu la Wapiga Kura. Kila raia wa Tanzania mwenye umri wa miaka 18 na Zaidi, au anatarajia kutimiza miaka 18 siku ya kupiga kura ana haki ya kujiandikisha ili apate kadi ya mpiga kura.
- Muda wa Uandikishaji: Tume Huru ya Uchaguzi hupanga muda maalum wa kusajili wapiga kura wapya na kuboresha taarifa za wale waliopo kwenye daftari. Uboreshaji wa daftari hufanyika kwa njia ya kielektroniki angalau mara mbili kati ya uchaguzi mkuu mmoja na mwingine. Hii inasaidia kuhakikisha vijana wanaotimiza miaka 18 wanajumuishwa na taarifa za wapiga kura zinasahihishwa.
- Mahali pa Kujiandikisha: Uandikishaji hufanyika kwenye vituo vilivyotangazwa, kama vile ofisi za kata au maeneo maalum ya uchaguzi. Mwananchi anatakiwa kwenda na kitambulisho (NIDA au kitambulisho kingine kinachotambulika) kuthibitisha uraia na umri. Akithibitika ana sifa, anaandikishwa na kupewa kadi ya mpiga kura.
-
Mfano wa Maisha Halisi: Zaina ni mkazi wa Arusha mwenye miaka 19 ambaye hajawahi kupiga kura. Tume ilipotangaza zoezi la uboreshaji daftari jimboni kwake, Zaina alienda kwenye kituo cha karibu na kitambulisho chake. Alisajiliwa na kupigwa picha, kisha akapewa kadi yake ya mpiga kura. Sasa Zaina yuko tayari kushiriki uchaguzi ujao. Wakala wa Usajili: Kwa mara ya kwanza, vyama vya siasa vimeruhusiwa kuteua mawakala wa uandikishaji katika kila kituo cha kujiandikisha. Mawakala hawa husaidia kubaini watu wenye sifa na kufuatilia zoezi ili kuhakikisha taratibu zinafuatwa bila upendeleo. Hatua hii imeletwa ili kuongeza uwazi na kuondoa wasiwasi wa upendeleo wakati wa usajili wa wapiga kura.
- Uhakiki wa Wapiga Kura na Marekebisho
Baada ya usajili kufanyika, Tume huchapisha Daftari la Awali la Wapiga Kura kwa ajili ya uhakiki na marekebisho. Zoezi hili ni muhimu kuhakikisha orodha ya wapiga kura ni sahihi na haki:
- Ukaguzi wa Daftari: Orodha ya awali ya wapiga kura huwekwa wazi kwa umma, mara nyingi kwenye ofisi za kata au vituo vya kujiandikisha. Wananchi wanahimizwa kwenda kukagua majina yao. Kama jina lako halipo lakini ulijiandikisha, au taarifa zako si sahihi (mf. umehama kituo, jina limekosewa), unapaswa kujulisha maafisa wa uchaguzi ili warekebishe.
- Pingamizi: Kama mtu anaona jina la mtu asiye na sifa (mfano: chini ya umri au si raia) limo kwenye orodha, anaweza kuweka pingamizi rasmi kupinga jina hilo. Vilevile, kama jina lako limeondolewa kimakosa unaweza kupinga kuondolewa kwake. Maafisa waandikishaji watapokea pingamizi hizo na kuzifanyia uchunguzi. Mweka pingamizi anatakiwa kujaza fomu maalum na kuweka dhamana ya kiasi fulani cha fedha kulingana na taratibu.
- Uamuzi na Rufaa: Maafisa huamua kuhusu pingamizi baada ya kusikiliza pande zote. Jina linaweza kuondolewa au kubaki kwenye daftari kulingana na ushahidi. Ikiwa hutakubaliana na uamuzi, una haki ya kukata rufaa mahakamani ndani ya siku 7 tangu uamuzi utolewe. Lengo la mchakato huu ni kuhakikisha wale tu wenye sifa ndio hubaki kwenye Daftari la Kudumu la Wapiga Kura.
Daftari la Kudumu: Baada ya marekebisho kukamilika (kuondoa wasio na sifa na kuongeza waliokosekana), Tume itachapisha Daftari la Kudumu la Wapiga Kura ambalo